گروه معماران مهاباد

میدان نقش جهان از دیدگاه کرزن

جرج ناتانیل کرزن (George N. Curzon) در ژانویه ی 1859 در انگلستان به دنیا آمد. کرزن از همان اوان جوانی خود را برتر از دیگران می پنداشت و سودای ریاست و رهبری در سر می پروراند. در کالج همیشه شاگرد اول بود و در سراسر دوران تحصیل بیش از شاگردان دیگر جایزه ربود. در هجده سالگی سرپرستی چند گروه از دانشجویان را بر عهده داشت و از همین موقع آثار نبوغ جوان خود ساخته رفته رفته نمایان می گردید. سپس وارد دانشگاه آکسفورد شد. وی در سال 1886 به عضویت مجلس مبعوثان منتخب گردید و در سال 1889 با عنوان خبرنگار روزنامه ی تایمز به ایران آمد و مطالعات وسیعی در باب ایران نمود و پس از بازگشت به کشورش کتابی ارزشمند در دو جلد در همین باره منتشر کرد. کرزن در سال 1925 درگذشت.
بخش هایی از کتاب کرزن به شهر اصفهان مربوط می شود که در برخی جا ها به ذکر ویژگی ها یا توصیفی از میدان نقش جهان پرداخته شده است. در ادامه قسمت هایی از یادداشت های کرزن راجع به میدان نقش جهان را خواهیم خواند. ابتدا بخش هایی که کرزن به نقل از دلاواله و تاورنیه دو جهانگرد پیش از خود بیان کرده ذکر می گردد، سپس نقشه ی شهر به نقل از لوحه های کوست (Cost)، و در پایان بخش هایی که به شرح میدان از دیدگاه شخص کرزن می پردازد از نظرتان خواهد گذشت.
میدان بزرگ در سال 1618:
... شاه عباس کبیر در پایتخت جنوبی کانون مناسب تری برای قلمرو خویش که پیوسته در توسعه و ترقی بود سراغ کرد. پیترو دلاواله جهانگرد ایتالیایی که در سال 1618 میلادی یعنی زمان حیات شاه عباس در اصفهان بود آنجا را محل ممتازی که درخور اقامتگاه همایونی باشد نیافته بود و نوشته است که فقط دو چیز در آنجا قابل توجه می نمود، یکی دروازه ی قصر شاهی و دیگر میدان بزرگ...
قضاوت نامساعد تاورنیه درباره ی اصفهان:
...شاید رواست که در مقابل مبالغه های بی اندازه ی بعضی از جهانگردان درباره ی عجایب اصفهان، نظریه ی متین و قضاوت نامساعد تاورنیه، جواهر ساز فرانسوی را ذکر کنم. وی از زرق و برق ظاهری و شکوه و جلال دستخوش هیجان نمی گردید، بلکه با نهایت بی رحمی زشت را از زیبا و اصل را از بدل تفاوت می گذاشت. چنانکه گفته است:
«روی هم رفته غیر از میدان و چند تا بازار مسقف که بازرگان ها در آنجا کسب و کار دارند، اصفهان به دهکده ی بزرگی بیشتر شباهت دارد تا به شهر. خانه ها از هم جدا و هر یک دارای باغچه ی بدنمایی است که منظره ی جالبی ندارد، مگر درختانی، و راجع به قصر شاه هم من تعریف درخشانی ندارم. چون نه عمارت و نه باغ ها چیز مهمی به شمار نمی رود مگر چهار اتاقی که دیوان می نامند. بقیه هم راسته دالان های کوتاهی است که چندان قابل توجه نیست و به قدری هم باریک است که دو نفر با اشکال می توانند کنار یکدیگر عبور کنند.»...
نقشه ی شهر اصفهان و موقعیت میدان بزرگ:
...یگانه نقشه ای از اصفهان که من اطلاع دارم در میان لوحه های آقای کوست در کتاب ممتاز او به نام «عمارت های مدرن ایران» مندرج است: به طور کلی اصفهان در سمت شمالی زنده رود، و جلفا در طرف جنوبی رودخانه واقع است. در ناحیه ی مرکزی اصفهان چندین عمارت بزرگ و باغ ها و ایوان ها شامل محوطه ی قصر که در سمت غربی است وجود دارد و به میدان بزرگ محدود می شود که به شکل مربع مستطیل است، طول آن از شمال به جنوب و عرض آن از شرق به غرب است. در جنوب شرقی میدان ارگ واقع شده است...
میدان شاه:
مرکز اصفهان میدان شاه است که بدون شک یکی از جالب ترین میدان های جهان به شمار می رود. شاه عباس آن را ساخته و در اطرافش عمارت های بزرگ بنا کرده است از قبیل قصر سلطنتی و مسجد شاه و بازار بزرگ که به میدان راه دارد. این میدان عرصه ی نمایش های عمده ی درباری و کانون زندگانی این شهر بوده است.
میدان شاه 560 یارد طول و 174 یارد عرض و یک رشته بناهای آجری کوتاه در اطراف داردشامل دو طبقه قسمت تحتانی دکان و به بازار مربوط بوده و طبقه ی فوقانی با غرفه ها برای توقف انبوه تماشاگران جشن اختصاص داشته. روزگاری آنجا را سربازخانه کردند و اکنون وضع خراب و فلاکت باری دارد.
در جلو این طاق نماهای کوتاه صف درختان قرار گرفته و در کنار آن جویی سنگی سرشار از آب بوده. در سال 1809 موریه نوشته است که یک درخت در میدان ندیده و نهرها (در اصطلاح محل مادی) هم خالی بوده. بعدا مقداری چنار و کاج کاشتند، اما در موقع مسافرتم مادی ها خشک بود و بجای آن مجرای دیگری برای آب آشامیدنی از چشمه ساخته بودند.
در عهد صفویه در وسط میدان تیری به ارتفاع بیست و پنج پا بود که در هنگام مراسم جام طلا بر آن می نهادند و در مواقع عادی هم یک سیب یا خربزه تا تیراندازان سوار در حین چهار نعل از پایین هدف قرار دهند. جای آن بعدا دار اعدام بر پا کردند با شکاف هایی در کنار آن که گناهکار را بر آن سرازیر آویزان و به همان حال به پایین پرت می کردند یا آنکه سر از تن او جدا می ساختند. این رسم هم از بین رفته است.
در دو انتهای میدان دو حوض از سنگ سماق بوده که هنوز هم هست و لبریز از آب است. در جلو عالی قاپو بالغ بر صد توپ که در جنگ جزیره ی هرمز غنیمت به دست آمده بود در پشت دیواره ی چوبی جا داده اند، این هم از بین رفته است. تنها چیز قدیمی که در میدان مانده بود دو ستون مرمر علامت دروازه ی بازی چوگان بود. این بازی را اعیان ایرانی دوست می داشتند. این ورزش نیز به مرگ طبیعی درگذشت. هنگام روز میدان پر از غرفه یا چادرهایی بود که بر تیرک ها بند می کردند و در زیر آن خرده فروشان جنس خود را روی زمین در معرض فروش قرار می دادند. در هنگام جشن تمام این چیزها را بر می چیدند. شبانگاه معمولا میدان، محل بازیگری نقاب پوشان، خیمه شب بازی، عملیات آکروبات ها یا دسته های قصه گو یا کشتی گیران یا دراویش یا جنگ خروس یا قوچ و خیمه های زنان تبهکار بود، همه ی این ها از بین رفته است مگر چند غرفه و دکان در انتهای شمالی میدان.

نقاره خانه:
در اینجا هنوز رواق بزرگی هست که دهلیزهای طاق داری در کنار آن دیده می شود که به قیصریه یا بازار اصلی مربوط است. در طاق عمده ی این بنای بلند آراسته که تصویر شاه اسماعیل یا شاه عباس را در میدان جنگ نشان می دهد نقاره خانه ی اصفهان واقع شده است. در آنجا سحرگاه موسیقی گوش خراشی برای بیدارباش اهل حرم خانه نواخته می شود و راجع به این موضوع در فصل تهران شرحی بیان کردم. در دالان های تحتانی که به میدان راه دارد مردم در حال نوشیدن چای یا کشیدن قلیان دیده می شوند.
شاه عباس با علاقه ی پدرانه فرمان داده بود که در همین محل ملاها برای سرگرمی، مردم را با وعظ و بیان موضوعات جدی مشغول سازند. بر فراز طاق اصلی در محلی که هنوز معلوم است و با کاشی های جدید آراسته اند ساعت بزرگی نصب شده بود (تاورنیه آن را ساعت خورشیدی خوانده است)و بنا بر قول اولئاریوس صنعتگری انگلیسی به نام فستی (Festi) برای شاه عباس ساخته بود و چون مخترع به دست یک ایرانی به قتل رسید ساعت بعد از مرگ او خراب شد. در بالای ساعت هم زنگ ناقوس بزرگی بوده است که در حاشیه ی آن نوشته شده بود: «حضرت مریم مقدس در حق ما زنان دعا کن» و آن از عبادتگاه زن های پرتقالی در جزیره ی هرمز به دست آمده بود. صدای آن زنگ هیچ گاه شنیده نشده بود. صد سال پیش آن را پایین کشیدند و برای توپ سازی ذوب کردند. تا اوایل این قرن هم ساعت را در آنجا دیده بودند. اولیویه به سال 1796 آن را دیده بود و در سال 1808 به وسیله ی حاجی محمد حسن امین الدوله بیگلربیگی اصفهان در عهد فتحعلی شاه به عنوان تعمیر گچ کاری طاق برداشته اند.
مسجد شیخ لطف الله:
در جهت شرقی میدان، مسجد شیخ لطف اللهواقع است که غالبا آن را مسجد صدر العلماء اصفهان هم می نامند (شاردن صدر نوشته است). این مسجد در دوره ی جدید به اندازه ی سابق محل توجه نیست اما گنبد آن کاشیکاری نقش قدیم و مینا کاری تقریبا سبک فلورانس دارد. قدری جلوتر یا در جنوب آن سابقا برجی بود که نویسندگان فرانسوی ایوان ساعت می نامیده اند یا دستگاهی بوده که هنرمندان اروپایی برای خوش آیند خاطر شاه عباس ساخته بودند و آن ساعتی مکانیکی با پیکرهای متحرک حیوانات بود که حالا اثری از آن نیست.
مسجد شاه:
در وسط ضلع جنوبی یا انتهای تنگ میدان مسجد شاه اصفهان واقع شده است. آنجا در سابق جالیز بود و در سال 1612-1613 به امر شاه عباس این مسجد را بنا کرده اند و اصلا هم به قصد مسجد جمعه بوده و با هزینه ای معادل 175000 لیره تمام شده است و از همان ابتدای کار مجلل ترین ساختمان اصفهان به شمار می رفته است.
شاه صفی اول درهای آن را نقره پوش نمود. در درون مسجد جامه ی خونین امام حسین و نسخه ی قرآن به خط امام رضا نگاهداری می شده است. چندین بار این مسجد را تعمیر کرده اند به خصوص نادر شاه پس از یورش افغان ها به این کار همت گماشت و بار دیگر به وسیله ی علی مردان خان مرمت یافت. از حیاط داخلی، ساختمان بسیار جالب توجه این مسجد را که از خارج هم دیده می شود می توان کاملا دید.
محور میدان شاه تقریبا شمالی و جنوبی است و معمار ناچار شده است که این محور را به اندازه ی قابل ملاحظه ای به سمت جنوب غربی انحراف بدهد تا محراب در جهت مکه واقع شده باشد. این نظریه با وسایل معماری حاصل گردیده است. از این رو بنا در عین حال که با عظمت است ساده می نماید. حیاط داخلی سنگ فرش مرمر و حوض بزرگی در وسط برای وضو و غرفه هایی دو طبقه در اطراف دارد که زیور آن محدوده به کتیبه هایی با خط کوفی بر کاشی هاست. به این ترتیب که کتیبه با خط سفید بر زمینه ی آبی است.
غرفه ها برای اقامت ملاها و وابستگان آنها ساخته شده است. در اطراف ایوان رفیع کاشی کاری و طاق بزرگی روی آن هست که به محوطه راه دارد که گنبد کوتاهی بر آن است. تنها اروپائیانی که من اطلاع دارم علاوه بر حیاط، داخل مسجد را هم دیده اند "جی اس باکینگهام" در سال 1816 و "ای فلاندن" در سال 1840 بود. روبروی در ورودی ایوان سومی با مناره هایی در طرفین هست که از آنجا وارد مسجد اصلی می شوند که گنبد بزرگ بر راس آن قرار دارد.
سطح این گنبد با کاشی های نفیس شامل طرح هایی به رنگ کبود و سبز بر زمینه ای لاجوردی است که از آثار بسیار برجسته ی شهر به شمار می رود. در دو سمت مسجد حیاط های دیگر با حوض و رواق هاست که روز جمعه محل اجتماع عامه ی مردم است. سبک آرایش این ساختمان ممتاز اگرچه مثل سایر بناهای تاریخی ایران رو به ویرانی و زوال است باز از بناهای عالی دوره ی صفویه می باشد. موذن ها هیچ گاه چهار مناره ی مسجد را مورد استفاده قرار نداده اند چون شهریاران گمان می نمودند که آنها از بالای منار به اسرار حرم خانه ی مجاور نظر اندازند، در عوض غرفه ی بی ریخت و ناقص در راس یکی از ایوان ها ساخته شده است.

دروازه ی عالی قاپو:
حال ما سمت غربی میدان را مورد توجه قرار می دهیم که مهمترین ساختمان آن در انتهای جنوبی امارتی بلند به صورت معبری طاق دار بزرگ مشرف به میدان و در جلو آن هم ایوان شاهی است که ستون های چوبی دارد و قسمت عقب آن عمارتی بلندتر و سه طبقه واقع است.
اینجا تالار قصر همایونی است و رواق پایین آن به عالی قاپو (قاپی) (دروازه ی مقدس) معروف است. این نام را نویسندگان مختلف، متفاوت نوشته اند. بعضی می گویند الله قاپوست و از آن جهت چنین نامیده شده است که مکان مقدسی است و بعضی هم می گویند علی قاپوست یعنی دروازه ی علی و روایتی هست که شاه عباس آن را از روی نمونه ی بارگاه علی در نجف نزدیک فرات ساخته و دستگاه قدیمی آن مزار را نیز جواهر نشان نموده است. معنی واقعی آن از قرار معلوم عالی قاپو یا دروازه ی عالی است. جنبه ی تبرک آن از بین رفته، ولی هر کس که به زنجیر زیر عقب بنا که از تکه و پاره های نذری پوشیده است برسد در پناه و بست خواهد بود و احدی را نسبت به او امکان آزار نیست. اما در عهد صفویه این وضع تبرک قاطع و غیر قابل تردید بود. هیچ کس حق نداشت از آستانه عبور کند، پادشاه گاهی سواره از آنجا عبور می کرده است. همه ی کسانی که به حضور شاه می رسیدند هنگام ورود بر آستانه بوسه می زدند و آنجا پناهگاه غیر قابل تجاوزی بود. فقط پادشاه می توانست گناهکاری را از آنجا اخراج کند و این منظور را هم با گرسنگی دادن مقصر انجام می داد.
تاورنیه راجع به علی قاپو توضیحاتی وافی داده است: «رسم بر این است که تمام سفرا، عالی قاپو (قاپی) را سلام و تعظیم کنند و آن به خاطر سنگ مرمر سفیدی است که به شکل پشت الاغ به جای پله مورد استفاده است و می گویند در قدیم از عربستان موطن حضرت علی آورده اند. هر وقت که شهریار جدیدی تاج گذاری می کند باید از بالای این سنگ گام بردارد و اگر بر سبیل سهل انگاری پای او به سنگ اصابت کند چهار نگهبان که در آنجا آماده اند پادشاه را بر می گردانند که آن کار را تکرار کند.»
از قول «ته ونوت» استنباط می شود که آن سنگ مرمر در دروازه نبوده، بلکه در انتهای معبری بوده که از عالی قاپو وارد می شده اند «در تالار یا قسمت سرگشاده ی فوقانی که بر دروازه ی ستون چوبی استوار است و یک حوض سنگی در وسط آن قرار دارد پادشاه در نوروز سفرا را بار حضور می دهد و از آنجا بازی چوگان و مسابقه ی اسب سواری و جنگ حیوانات وحشی و سرگرمی های عامه را که در پایین برگزار می شود تماشا می کند.» این بنا را وقتی که من دیدم خالی بود و عمارت وامانده و فراموش شده ای می نمود.

بازار:
بازار اصفهان بسیار ممتاز است و تا مسافت زیادی در جهات شمالی و شرقی میدان شاه امتداد دارد. چند تا از راسته بازارها فعلا خالی و یا نیمه متروک است، ولی آنچه دایر است بعد از بازار کریم خان زند در شیراز که در آسیا عالی ترین به شمار می رود در درجه ی دوم می باشد. زندگی شهری هنگام روز تماما در راسته های شلوغ آن می گذرد و در آنجاست که تنوع لایزال شرقی به نظر می رسد و ازدحام افراد و حیوانات مانع حرکت و مایه ی حیرت است.
در راسته ی اصلی چندین حیاط یا کاروانسرا هست که پر از جنس است و در آن صدای ترازو و زنگ شتر و قاطر و بانگ فروشندگان بی انقطاع به گوش می رسد. بازرگانان اروپایی مرکز کارشان در همین جا و یا عمارت کنار بازار است. بارها من در جمع ایشان که سرگرم معامله و کشیدن قلیان و نوشیدن چای بودند ناظر حرف و کار ایشان بودم.